Xét nghiệm ung thư sớm

Ung thư là bệnh lý ác tính có tỷ lệ mắc và tỷ lệ tử vong ngày càng gia tăng trên thế giới và Việt Nam. Việc điều trị ung thư hiệu quả hay không phụ thuộc rất nhiều vào việc phát hiện bệnh sớm hay muộn. Với sự phát triển của y học hiện đại, “Xét nghiệm ung thư sớm” đã và đang được ứng dụng rộng rãi trong sàng lọc, theo dõi hiệu quả điều trị và đánh giá tái phát.

1. Tại sao lại “Xét nghiệm ung thư sớm” ?

Các chất chỉ điểm sinh học ung thư (Marker ung thư) là các chất được tạo ra bởi tế bào ung thư hoặc các tế bào bình thường đáp ứng với sự hiện diện của khối u trong cơ thể, chúng xuất hiện trong máu hoặc dịch cơ thể nồng độ tỉ lệ với sự phát triển của khối u.

5 loại ung thư có tỉ lệ mắc nhiều nhất tại Việt Nam bao gồm:

2. Biểu hiện của bệnh ung thư

• Biểu hiện toàn thân: sút cân, chán ăn và suy mòn, đổ mồ hôi trộm, thiếu máu, hội chứng cận u đặc hiệu, đó là tình trạng đặc biệt được gây ra bởi ung thư đang hoạt động, chẳng hạn như huyết khối (thrombosis) hay thay đổi nội tiết tố. Mỗi triệu chứng nêu trên đều có thể gây ra bởi nhiều bệnh lý khác nhau;
• Biểu hiện tại chỗ: Các khối u bất thường hay phù nề, chảy máu, đau hoặc loét. Chèn ép vào mô xung quanh có thể gây ra các triệu chứng như vàng da.
• Dấu hiệu của ung thư di căn: Ho, ho ra máu, gan to, đau xương, gãy xương ở những xương bị tổn thương và các triệu chứng thần kinh. Đau có thể gặp ở ung thư giai đoạn tiến triển, nhưng thông thường đó không phải là triệu chứng đầu tiên.

3. Các xét nghiệm ung thư sớm phổ biến hiện nay

Alpha-fetoprotein(AFP)

• AFP là protein huyết tương có nồng độ cao trong máu thai nhi. Thông thường, một protein AFP sẽ được tạo ra bởi các tế bào gan chưa trưởng thành trong bào thai. Về sinh lý, vào năm đầu đời, khi mới sinh, trẻ sơ sinh có nồng độ AFP trong máu tương đối cao, giảm dần xuống mức thấp thông thường. Những người trưởng thành khỏe mạnh và không mang thai thường có nồng độ AFP trong máu rất thấp (không vượt quá 10 ng/ml).
• AFP là chất chỉ dấu ung thư của ung thư gan (HCC) và ung thư tế bào mầm. Tuy nhiên AFP cũng tăng cao ở phụ nữ mang thai bình thường và trong một số bệnh gan lành tính (viêm gan, xơ gan…).

Human chorionic gonadotropin (HCG)

• Là một nội tiết tố glycoprotein được sản xuất trong thời kỳ thai nghén do phôi vừa thụ thai và sau đó, do syncytiotrophoblast (một phần của nhau thai).
• Tuyến não thùy của nam giới lẫn nữ giới cũng sản xuất một chất giống HCG gọi là luteinizing hormone(LH).
• HCG tương tác với thụ thể LHCG và khởi động việc duy trì thể vàng(corpus luteum) trong suốt thời kỳ đầu của thai kỳ, làm chúng sản xuất nội tiết tố progesterone. Nội tiết tố này tạo cho tử cung một hệ thống dày đặc mạch máu và mao mạch nhằm duy trì sự phát triển của bào thai.
• Rất giống LH, HCG cũng được dùng trên lâm sàng để tạo rụng trứng ở buồng trứng cũng như sản xuất testosterone ở tinh hoàn.
• HCG cũng giữ vai trò trong sự biệt hóa /tăng sinh tế bào và có thể hoạt hóa hiện tượng cái chết theo chương trình.
• HCG có thể được sử dụng như chất chỉ dấu ung thư của một số ung thư như seminoma, choriocarcinoma,u tế bào mầm, thai trứng, u quái ,islet cell tumor và ung thư tinh hoàn. Kết hợp với AFP, HCG là một chất chỉ dấu ung thư tuyệt vời để theo dõi u tế bào mầm.

Carcinoembryonic antigen(CEA):

CEA là một protein được thấy trong nhiều loại tế bào nhưng có liên quan đến ung thư và bào thai đang phát triển. CEA là một trong những kháng nguyên ung thư đầu tiên được phát hiện và sử dụng để chẩn đoán ung thư.

• Dù được phát hiện đầu tiên trong ung thư đại tràng,lượng CEA tăng cao không đặc hiệu cho ung thư đại tràng lẫn các bệnh ung thư nói chung. Ngoài ung thư đại tràng,CEA cũng tăng cao trong ung thư tụy, ung thư dạ dày, ung thư phổi và ung thư vú.
• CEA cũng tăng cao trong một số bệnh lành tính như xơ gan, viêm ruột,bệnh phổi mạn tính và viêm tụy. CEA cũng tăng ở 19% người hút thuốc và 3% người chứng khỏe mạnh bình thường.
• Tuy không đủ khả năng sàng lọc ung thư cho quần thể người khỏe mạnh, CEA rất được dùng để theo dõi tái phát như ung thư tụy tạng, dạ dày, ung thư phổi (không tế bào nhỏ), ung thư tuyến giáp, ung thư tai mũi họng hoặc tế bào C vì nó có thể báo trước tái phát đến nhiều tháng.

Prostate- specific antigen(PSA)

PSA là một glycoprotein do tế bào biểu mô của tuyến tiền liệt tiết ra, có chức năng làm cục đông tinh dịch loãng ra, tạo điều kiện để tinh trùng có thể bơi tự do trong tinh dịch. Người ta cũng tin rằng PSA làm loãng dịch nhầy cổ tử cung, giúp tinh trùng dễ xâm nhập.

• Ở người bình thường lượng PSA trong máu rất thấp do đó lượng PSA tăng cao gợi ý bệnh nhân có thể đã mắc ung thư tuyến tiền liệt. Tuy nhiên cũng có trường hợp bệnh nhân bị ung thư tuyến tiền liệt nhưng lượng PSA không tăng (âm tính giả)
• PSA cũng có thể tăng trong viêm tuyến tiền liệt, tăng sản tuyến tiền liệt hoặc khi vừa mới xuất tinh(dương tính giả).
• Hầu hết PSA trong máu đều gắn vào protein, trừ một lượng rất ít gọi là PSA tự do. Ở người bị ung thư tuyến tiền liệt, tỷ lệ PSA tự do/PSA toàn phần(f PSA/t PSA) giảm. Nguy cơ bị ung thư tuyến tiền liệt tăng nếu tỷ lệ này nhỏ hơn 25%. Tỷ lệ này càng thấp thì nguy cơ bị ung thư tuyến tiền liệt càng cao.

CA 125

• CA 125 là kháng nguyên có mặt trong 80% trường hợp ung thư buồng trứng,CA 125 là chất chỉ dấu ung thư được phát hiện bởi kháng thể đơn dòng OC125 được sản xuất bằng cách gây miễn dịch chuột bằng tế bào ung thư buồng trứng người. CA125 lưu hành trong máu bệnh nhân, do đó được dùng như một chất chỉ dấu ung thư.
• CA125 là chất chỉ dấu ung thư được sử dụng rộng rãi trong việc phát hiện là theo dõi ung thư hệ sinh sản ở phụ nữ,bao gồm ung thư tử cung, vòi trứng và buồng trứng. CA125 cũng tăng trong ung thư tụy, phổi, vú và đại tràng. Tuy nhiên cần lưu ý là CA125 cũng tăng ở phụ nữ có thai hoặc trong kỳ kinh, cũng như trong một số bệnh không phải là ung thư như u nang buồng trứng, viêm màng ngoài tim, viêm gan, xơ gan, viêm phúc mạc và ngay cả ở 1-2% người bình thường.
• Trong trường hợp ung thư đã được chẩn đoán, lượng CA 125 được xem là chất biểu thị cho biết hiệu quả của điều trị.

CA15.3

CA15.3 thường tăng trong ung thư vú nhưng cũng tăng trong nhiều bệnh không phải là ung thư như xơ gan, bệnh lành tính của vú và buồng trứng.

CA19.9

CA19.9 tăng trong 21-42% trường hợp ung thư dạ dày, 20-40 trường hợp ung thư đại tràng, 71-93% ung thư tụy.

CA 72.4

• CA 72.4được tìm thấy trong tế bào biểu bì bào thai. Lượng CA 72.4 ở người lớn bình thường vào khoảng 2-4 IU/ml.
• CA72.4 là chất chỉ dấu ung thư có tính đặc hiệu cao. Lượng CA 72.4 tăng trong ung thư dạ dày. Kết hợp với CEA,đây là xét nghiệm có độ nhạy và tính đặc hiệu cao.
• CA72.4 cũng tăng trong ung thư buồng trứng. Nhưng đôi khi, trong những trường hợp viêm lành tính, lượng CA 72.4 cũng tăng đến 7 IU/ml

4. Phòng ngừa ung thư bằng cách “Xét nghiệm ung thư sớm”